قلعه های پرتغالی ایران یکی از مهم ترین یادگارهای دوران استعمار اروپایی در سواحل جنوبی کشور هستند. این بناها بازمانده ی دوره ای هستند که پرتغالی ها برای سلطه بر راه های تجاری، حضور نظامی خود را در خلیج فارس تثبیت کردند. قلعه های پرتغالی ایران نه تنها از نظر تاریخی اهمیت دارند، بلکه نقش بسزایی در مطالعات معماری نظامی، تاریخ استعمار و نیز هویت فرهنگی مناطق جنوبی ایران ایفا می کنند. در این مقاله از طلا گشت به بررسی مهم ترین و شناخته شده ترین نمونه های قلعه های پرتغالی ایران در جزایر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان می پردازیم.
قلعه پرتغالی قرمز
در جزیره هرمز، قلعه پرتغالی قرمز مانند نگینی بر ساحل می درخشد. این قلعه، نماد اصلی حضور پرتغالی ها در خلیج فارس است. ویژگی منحصربه فرد آن، رنگ سرخ بناست که از خاک سرخ جزیره تأثیر گرفته و با گذشت زمان، سنگ های آن نیز رنگ گرفته اند. ساخت این قلعه نماد تلاش پرتغالی ها برای سلطه کامل بر مسیرهای تجاری جنوب ایران بود.
این بنا در ضلع شمالی جزیره و نزدیک به ساحل قرار گرفته و شکل هندسی نامنظمی دارد. برج هایی در ارتفاع ۱۲ متری، انبارهای تسلیحات و اتاق هایی با سقف های هلالی، بخش هایی از معماری منحصر به فرد این قلعه اند. کلیسایی با سقف مرجانی و ستون هایی شبیه به درخت نخل، هنر معماری پرتغالی ها را نشان می دهد. اما امروز این بنا در معرض تهدیدات ناشی از مرمت های نادرست و فرسایش محیطی قرار دارد.
از نظر تاریخی، این قلعه توسط امام قلی خان، سردار شاه عباس صفوی، فتح شد. ساخت این بنا که بیش از سه دهه طول کشید، با هدف مقابله با بومیان و تقویت پایگاه نظامی پرتغالی ها صورت گرفت.
قلعه پرتغالی های قشم
در جزیره قشم، بندر لافت میزبان یکی دیگر از قلعه های پرتغالی ایران است. هرچند این بنا در مقایسه با قلعه جزیره هرمز کوچک تر است، اما اهمیت نظامی و تاریخی کمتری ندارد. ساخت آن در دوره ای صورت گرفت که پرتغالی ها تلاش می کردند نفوذ خود را در خلیج فارس گسترش دهند و راه ابریشم را که تحت تسلط عثمانی ها قطع شده بود، دور بزنند.
این قلعه بیشتر به عنوان انبار اسلحه و مهمات استفاده می شده و فاقد کلیسایی مانند نمونه ی هرمز است. دیوارهایی با ارتفاع کمتر از چهار متر، مصالحی از جنس آهک و گچ، و نبود تزئینات خاص، مشخصه های معماری آن هستند. این قلعه در سال ۱۳۸۷ توسط باستان شناسان شناسایی شد و از آن زمان، به عنوان بخشی از میراث فرهنگی جنوب کشور مورد توجه قرار گرفته است.
قلعه بندر کنگ
قلعه بندر کنگ یکی دیگر از نمونه های کمتر باقی مانده از قلعه های پرتغالی ایران است. این قلعه امروزه به سختی قابل تشخیص است و تنها چند ستون از آن برجای مانده اند. با این حال، در منابع تاریخی آمده که این قلعه در زمان سلطنت شاه عباس صفوی، و پس از خروج پرتغالی ها از هرمز، ساخته شد. پرتغالی ها برای ادامه فعالیت های تجاری خود در سواحل جنوبی ایران، از شاه عباس اجازه ساخت این قلعه را گرفتند.
این بنا زمانی دارای گمرک، تجارتخانه و بارانداز بوده و محلی برای تبادلات تجاری پرتغالی ها و هلندی ها محسوب می شده است. بندر کنگ با سابقه ای طولانی در دریانوردی، نقش مهمی در تجارت منطقه ای ایفا می کرد. قلعه بندر کنگ با وجود گذشت بیش از ۵۰۰ سال، همچنان بقایایی از مصالح ساروج و گچ را در خود حفظ کرده است.
قلعه پرتغالی لارک
قلعه پرتغالی های لارک پس از قلعه هرمز، دومین بنای بزرگ ساخته شده توسط پرتغالی ها در جنوب ایران است. این قلعه در شمال جزیره لارک و در دوران صفوی بنا شده است. اگرچه امروزه این بنا کمتر شناخته شده و مهجور مانده، اما در گذشته به عنوان زندان و پناهگاه ساکنان جزیره مورد استفاده قرار می گرفت.
پس از سقوط امپراتوری پرتغال در خلیج فارس، این قلعه کاربردهای متفاوتی یافت و در دوره های مختلف، از جمله هنگام بارش های سیل آسا، به پناهگاه مردم بدل شد. با وجود برخی اقدامات محدود برای حفاظت از این قلعه، همچنان نیازمند توجه بیشتر از سوی نهادهای میراث فرهنگی است.
ستون های مستحکم، ساختار نظامی و جایگیری استراتژیک آن در شمال جزیره، از ویژگی های مهم این قلعه به شمار می روند. وجود این قلعه نشان می دهد که پرتغالی ها حتی در جزایر کوچک نیز به دنبال تقویت حضور نظامی خود بوده اند.
قلعه پرتغالی چابهار
در چابهار و روستای تیس، بنایی وجود دارد که به قلعه پرتغالی ها معروف شده، اما برخلاف سایر قلعه های این فهرست، توسط پرتغالی ها ساخته نشده است. این بنا متعلق به دوران اسلامی و سبک های معماری سلجوقی، صفوی و قاجاری است، اما پرتغالی ها در دوره ای آن را تصرف کردند.
بنای چابهار بیشتر شبیه به کاروانسرای بیستون ساخته شده و دارای چهار گوشواره، حیاط مرکزی، آب انبار و چاه است. بر روی تپه ای مشرف به دریای عمان بنا شده که نشان از جایگاه راهبردی آن دارد. در گذشته دو برج در اطراف آن برای دیده بانی ساخته شده بود. این قلعه در سال ۱۶۲۲ میلادی از تسلط پرتغالی ها خارج شد.
در حقیقت، این قلعه بیشتر از آن که یکی از قلعه های پرتغالی ایران باشد، نمایانگر دوره ای از حضور نظامی پرتغالی ها در منطقه چابهار است. آن ها از موقعیت استراتژیک این بنا استفاده کردند، اما بنای آن حاصل تلاش معماران ایرانی در قرون گذشته بوده است.
نتیجه گیری
قلعه های پرتغالی ایران بخش مهمی از تاریخ استعمار اروپایی در خلیج فارس را به نمایش می گذارند. از قلعه قرمز و باشکوه هرمز تا بنای ناشناخته و کمتر باقی مانده در بندر کنگ، هر یک از این قلعه ها داستانی از نفوذ، مقاومت، و در نهایت پیروزی مردم ایران در برابر استعمار را روایت می کنند.
این قلعه ها صرفاً بناهایی سنگی نیستند، بلکه گواهی از پیچیدگی روابط تاریخی، اقتصادی و نظامی در منطقه ای هستند که همواره به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک، مورد توجه قدرت های خارجی بوده است. حفاظت از این آثار و آگاه سازی عمومی درباره اهمیت آن ها، گامی مؤثر در جهت حفظ هویت تاریخی و فرهنگی جنوب ایران خواهد بود.
۰ نظر